Lin A Candidata recomendada por unha boa amiga lectora, e impactou tanto en min que a definín coma un “disparo na caluga”. Esta descrición gustoulle moito ao seu autor, ao que hoxe entrevisto neste espazo.
Miguel Sande (Arteixo, 1961) é xornalista, poeta e narrador, e con esta última novela vén de gañar o Premio García Barros convocado polo Concello de A Estrada, precisamente cunha proposta híbrida na que están presentes todos os xéneros. Sande demóstranos que a novela bebe da realidade, deste presente e dunha crise que tanto nos afectou e da que aínda sentimos os efectos. Con el é imposible non ver que a literatura sempre ten unha labor social, de cronista, e ata de loita. Coma un disparo na caluga, esa e a sensación que te embarga cando te atreves a transitar por ela, ata que rematas e sentes que algo (ou todo) está a piques de estourar dentro de ti.
Como xornalista, Miguel Sande desempeña o seu traballo na delegación da Mariña lucense no xornal La Voz de Galicia, e recoñece que “só con poesía e narrativa se pde salvar o xornalismo”.
Pregunta (P): A túa novela, A candidata narra -entre outras cousas- os efectos secundarios da crise económica. Cando fallou o sistema e a quen afectou?
Está claro: afectou directamente á clase traballadora, tamén aos autónom@s e ás pequenas empresas; ás familias de clase media, que son a meirande parte desta sociedade. Tamén a empresas grandes e, fundamentalmente, aos seus traballador@s, que vivían e dependían desa burbulla (inmobiliaria) da que tanto se abusou. Pero eu non son economista. Na novela quixen centrarme precisamente nesa clase traballadora, a clase media (a piques de desaparecer, porque agora é máis grande e visible a fenda entre pobres e ricos); quen protagoniza A candidata son as tres persoas dunha familia media que quebra e rompe pola crise: a nai, a filla (no paso do instituto á universidade) e o pai. Cada quen vai relatando a súa experiencia nesa situación límite; vai contando as súas vivencias. Unha situación nova, extrema; a vida dálles un xiro radical e, de súpeto, fáltalles todo: aí é cando comeza a novela. A nai, a filla, loitan, non se renden. Pero nada ha volver ser coma antes. Para ninguén. As consecuencias habémolas sufrir moito tempo; todos: os salarios nunca volverán ser os de antes (agora, máis miserables); os dereitos laborais tampouco (aí está a reforma laboral). Iso vese na novela: o traballo precario da moza nunha cafetaría para poder estudar unha carreira, para poder subsistir; ela, que acaba participando de movementos cidadáns e políticos alternativos para loitar por unha sociedade máis igualitaria e máis xusta. Máis nosa tamén; galega e propia. Pero non se trataba só de abordar a crise e as súas consecuencias hoxe en día entre nós; o maior reto para min foi tamén como contalo. Ese ir máis alá coa linguaxe. Esa dureza, sen concesións. Brutalidade. Ese tocar fondo cunha linguaxe concorde coa fonda crise persoal e familiar. Ese entrar nos pensamentos escuros, que todos calamos, e explosionalos. Hai quen me di, «é moi dura»; dura é a vida de milleiros de persoas (mozas e mozos) que pasan así os días un tras doutro, un tras doutro sen poder chegar a fin de mes (e mesmo traballando; eis aí as consecuencias longas desta puta crise). Moit@s rapaces e rapazas que van ao seu instituto sen tan sequera almorzar. Dura seica… tamén o din polo sexo. O sexo na novela é dunha entrega total (hai quen ven unha certa submisión tamén nesa relación entre as dúas mozas universitarias), apaixonado, libre. Sen impedimentos. Tamén aí a linguaxe tiña que ir ata o fondo. É honesta. E atrevida. Valente.
Que cando fallou o sistema? Non o sei, supoño que de raíz, desde que se permitiu medrar esa burbulla desde as diferentes organizacións económicas porque todas sacaban proveito, pero non son economista; só alguén que escribe e trata de reinterpretar a vida desde o seu propio ollar.
(P): Comparas esta crise cun naufraxio. Podes definirnos esta similitude?
Non é miña a comparación; é dun dos personaxes, concretamente do pai. Na entrevista que lle fan -el é noticia por razóns que non imos revelar agora aquí- quéixase da falta de auxilio cando quen naufraga é unha pequena empresa coma a súa. Compárao cun barco á deriva; cando se trata dunha embarcación e lanza un SOS, saen de inmediato no auxilio desta os equipos de salvamento e rescate máis próximos. Cando se trata dunha empresa pequecha, non sae ninguén e se o fan é para te acabar de afundir. Iso explica el e vai relatando como e por que entre preguntas e respostas pola súa propia experiencia. Pero a min o que de verdade me importa ao cabo, como escritor, é o punto de vista literario e narrativo e nesta parte do pai optei por unha proposta narrativa diferente; que rompese coas dúas propostas anteriores (da nai e da filla), na que ademais se van fiando cabos para o/a lector/a. Porque cada un dos tres apartados ten unha proposta narrativa diferente, axeitada a cada personaxe.
(P): Quizais a máis dun lle sorprenda que unha novela que se mete tanto na pel das mulleres sexa escrita por un home. Como consegues transmitir tanto sentimento?
Non sei; si sei, porque todo o que escribo ten unha base real; está a suceder e resúltame próximo. Non hai máis que escoitar, moito, e observar, moito tamén. Empaparse coma unha esponxa para despois soltalo. Narrativa e poesía. E teatro tamén. Non hai diferenza de xéneros; non debería habela xa a estas alturas. Narrativa. Poesía. Teatro. Un atraso! Nin de xéneros nin de métodos ou fórmulas (escrito, audiovisual…).
(P): A literatura feminina existe ou soamente é unha etiqueta que non achega nada ao conxunto da literatura?
Existe, é a escrita por mulleres (como ben indica a súa nominación); cada vez están a ter máis protagonismo; cada quen coa súa propia mirada e o seu propio estilo. Cantas máis achegas e perspectivas diferentes, maior riqueza e máis igualdade. Hai moi boas escritoras como tamén hai moi bos escritores. Achegas dunhas e doutros ben interesantes. Iso si, hai moitas máis lectoras ca lectores (dentro da escaseza dunhas e doutros). Pero non só sucede na literatura; tamén noutros ámbitos e iso é o máis interesante que está a suceder.
(P): A de A candidata é unha historia moi visual, na que empregas elementos audiovisuais. O mecanismo da gravación é eficaz para dar testemuño de que estas historias sucederon?
É un complemento narrativo que utilizo tamén, actual, moi de hoxe en día. A nai ten de gravar o seu día a día para acabar de crer que o que lles está a suceder, todas esas dificultades e miserias, é certo. Vén ser como digo un complemento máis nesa primeira proposta narrativa. Fronte a iso, ás imaxes, están as palabras: duras, con crueza, núas. Date de conta e verás que utilizamos os móbiles xa para ver.
(P): Aínda que se trata dunha obra ficcional, bebe en maior instancia da realidade. Influíu na súa escrita a túa profesión xornalística?
Non bebe, é real. Aliméntase totalmente da realidade. Despois co meu ollar, coa miña visión, co meu talento (limitado), co meu estilo, escribo, reinterpreto esa realidade para que perdure. Na miña escrita inflúe o xornalismo como, confío, no xornalismo inflúe tamén a escrita propia. Unha actividade e outra aliméntanse. Fanme ser, creo, mellor escritor e de vez mellor xornalista. Nun principio -cando comezaba no xornalismo e aínda anos despois- non quería que se soubera que era poeta; agora sei (son xa 30 anos de profesión con outros tantos naufraxios ás costas) que só con poesía e narrativa -esa altura e ese talento- se pode salvar o xornalismo.
(P): Describes sensacións como a impotencia, o medo, a violencia, a vinganza… no teu día a día atopácheste con moitas persoas que vivisen o que relatas?
Atopeime con persoas que me inspiraron eses personaxes. Naturalmente, no día a día da vida (e tamén do xornal) sucédense historias nas que atopas moitas desas sensacións e tamén sensacións distintas e positivas. Porque na novela tamén hai esperanza, loita, poesía (moita, moita), provocación (para a reflexión e o debate). Moito espazo aberto para que o lector, a lectora, se involucre, opine, ata xulgue (abrir a novela é coma recibir unha citación xudicial para formar parte dun xurado popular, téñenme dito): uns culpan a un personaxe de todo o que sucede; outros, outras, a outra personaxe distinto. Iso é o que eu pretendín, precisamente. Nun encontro nun club de lectura en Foz pasou isto; ao final, uns e outr@s discutiron sobre quen tiña a culpa, de quen era a responsabilidade. E non houbo acordo, en absoluto, non pode habelo, porque cada quen ten a súa propia visión, percepción, e deixo espazos abertos precisamente para que cada lector/a conclúa. Que cada quen lea a súa propia novela.
(P): Nunha vertente non menos protagonista está o alegato que fas contra a violencia machista. Pode dicirse que esta aumentou coa chegada da crise?
Non sei, iso deben dicilo as persoas que traballan en Servizos Sociais, CIM e semellantes. Unha situación crítica é coma unha seca longa no tempo; en tempo de seca, do fondo dos encoros vemos que asoman as ruínas de pobos antigos; o mesmo sucede nunha situación persoal e/ou familiar ao límite, descóbrense todos os problemas con maior relevancia, problemas que nunha situación de comodidade ao mellor permanecerían debaixo das augas. Supoño que pasa algo semellante, pero tampouco sei. Falo de problemas en xeral; problemas de todo tipo. No que respecta á violencia machista, é un problema de moito calado; de educación, de formación, que vén de anos, séculos, atrás. Nese senso, o feminismo -como loita e reivindicación- é necesario para avanzar máis rápido na igualdade ata que esta sexa un feito real.
(P): Recordar ese canto que facía Rosalía de Castro de tomar a xustiza pola man é inevitable. Fai falla que pasemos do papel á acción?
Iso é o que fai a filla na novela, e a súa reacción é unha das que está a xerar maior debate (o que eu procurei); véxoo nos encontros cos clubs de lectura. Acaban moi animados e mesmo con verdadeiras discusións. Sería moi interesante un debate sobre isto entre rapazas e rapaces; elas e eles, ao cabo, súfrenos de primeira man, como lle acontece á filla na novela. Ela reacciona como reacciona. A reacción da filla é do máis interesante da novela. O nó de todo o que vén despois. Non se ve iso? Como reaccionarían outras rapazas ou rapaces? Non tiven aínda a sorte de sabelo en vivo. Pero interésame tanto ou máis a súa opinión. Porque moit@s víveno na súa propia casa. E porque tamén están a darse casos de violencia e maltrato e desprezo entre a mocidade e iso é tamén moi preocupante.
(P): A túa novela é breve pero moi intensa. Como se consegue o efecto de impactar tanto coas túas letras como se fosen balas?
Tentando de acertar ao escollelas. A xusta. Necesaria. Sopesándoas, unha a unha. Desbotando. Iso fai case que innecesarios xa os adxectivos. Unha palabra coma un achado.
(P): Cres na figura do escritor/a como narrador/a comprometido/a coa realidade social que lle tocou vivir?
Si. Creo que tod@s o estamos ao escribir, pero hai diferentes maneiras de expresalo. Obvio.
(P): Estás inmerso nalgún proxecto literario do que nos poidas falar?
Estou cunha nova novela na que pretendo ir aínda máis alá; é posible. No fondo e na forma. Levo 11 revisións e estou comezando a tolear. E hai tamén versos (un poemario) e algún proxecto de adaptación teatral das novelas, pero non sei aínda en que acabarán.
Lecturafilia 